Ο ''Μικρόκοσμος'' του Ναζίμ Χικμέτ

 

Ο Ναζίμ Χικμέτ αν το επέτρεπαν οι καιροί και οι περιστάσεις θα μπορούσε να είναι Έλληνας και καρδιακός φίλος του Γιάννη Ρίτσου . Ονειροπόλος, ειρηνιστής, αγωνιστής, τολμηρός. Αυτά είναι τα ελάχιστα επίθετα με τα οποία μπορεί κανείς να τον χαρακτηρίσει. Γεννημένος στην Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, μεγαλωμένος στην Μικρά Ασία, πολεμιστής στο πλευρό του Ατατούρκ, αλλά βαθιά συνειδητοποιημένος. Οι ιδέες του για την ζωή, την πολιτική και την ειρήνη δεν θα μπορούσαν να τον κρατήσουν για πολύ κοντά στον Κεμάλ. Εκδιώχθηκε, έχασε την υπηκοότητα του, πολεμήθηκε, και πέθανε στην Μόσχα.

 Η αποκόλληση του από τον στρατό ήταν το έναυσμα για μια μεγάλη πορεία, ο ρομαντικός επαναστάτης της Ανατολής είχε πολλά να κάνει με όπλο του την πένα. Μίλησε για τον πόνο, για τον σπαραγμό, για την ελευθερία, για τον έρωτα. Ένας τεράστιος κόσμος συναισθημάτων που ξανοίχτηκε σε μία δύσκολη εποχή, ίσως αν ζούσε σήμερα τα πράγματα να ήταν αλλιώς. Ωστόσο τότε ενέπνευσε, συναισθάνθηκε, συμπόνεσε τον λαό και έμεινε σε εμάς σαν κομμάτι της ιστορίας των επαναστάσεων, της ιστορίας της ελευθερίας. 

Αν ήταν όμως ξεχωρίσω κάποιο καρπό της πορείας του αυτός θα ήταν ο ''Μικρόκοσμος''.

 Ένα ποίημα σπαραγμός για τα όποια δεσμά του ανθρώπου, για κάθε τι που του στερεί την ελευθερία. Επίκαιρος σε κάθε εποχή, βρίσκει το πρόβλημα και πονάει για αυτό. Είναι εκείνος που στο εν λόγω ποίημα βάζει τον ανθρώπινο πόνο πάνω από όλα ακόμα και από την εικόνα ενός ξάστερου ουρανού. Νιώθει τόσο τρομαγμένος και συνάμα έκπληκτος για τα δεσμά του ανθρώπου που πια τα αστέρια δεν μπορούν να τον κερδίσουν. Ποιος άραγε τον συναισθάνθηκε πιο πολύ από τον Γιάννη Ρίτσο; Δύο πολεμιστές, δύο εκφραστές της ελευθερίας, της δύναμης και της ανθρωπιάς (παρακάτω θα βρείτε και το πρωτότυπο) : 

«Και να, τι θέλω τώρα να σας πω
Μες στις Ινδίες, μέσα στην πόλη της Καλκούτας,
φράξαν το δρόμο σ΄ έναν άνθρωπο.
Αλυσοδέσαν έναν άνθρωπο κει που εβάδιζε. 

Να το λοιπόν γιατί δεν καταδέχουμαι
να υψώσω το κεφάλι στ΄ αστροφώτιστα διαστήματα.
Θα πείτε, τ΄ άστρα είναι μακριά
κι η γη μας τόση δα μικρή.

Ε, το λοιπόν, ό,τι και να είναι τ΄ άστρα,
εγώ τη γλώσσα μου τους βγάζω.
Για μένα, το λοιπόν, το πιο εκπληκτικό,
πιο επιβλητικό, πιο μυστηριακό και πιο μεγάλο,
είναι ένας άνθρωπος που τον μποδίζουν να βαδίζει,
είναι ένας άνθρωπος που τον αλυσοδένουνε.»

«Και να, τι θέλω τώρα να σας πω
Μες στις Ινδίες, μέσα στην πόλη της Καλκούτας» : Η Καλκούτα συνδέθηκε άμεσα με την Βρετανική αποικιακή κυριαρχία , μιας και στα τέλη του 17ου αιώνα ιδρύθηκε σαν πόλη από την « Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών » . Πέρα από μία πόλη «εμπορικό κέντρο» όμως αποτέλεσε και μία από τις μεγαλύτερες πνευματικές πόλεις χαρίζοντας στον κόσμο έναν τεράστιο λογοτεχνικό έργο. 

«Φράξαν» το δρόμο και «αλυσοδέσαν έναν άνθρωπο» χωρίς λόγο και αιτία λοιπόν, «κεί που εβάδιζε»:  Μήπως το έκαναν γιατί απλώς υπήρχε; Μήπως οι σκέψεις και οι ιδέες του ήταν επικίνδυνες για την εποχή για αυτό και η χρήση των βίαιων λέξεων «φράξαν» και «αλυσοδέσαν» ; Πράγματι, το έχουμε δει να συμβαίνει ειδικά σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. 

«Να το λοιπόν γιατί δεν καταδέχουμαι
να υψώσω το κεφάλι στ΄ αστροφώτιστα διαστήματα» : Πως μετά από μία τέτοια εικόνα, ένα τέτοιο σοκ, θα υψώσει κάποιος το κεφάλι ψηλά; Οφείλει,  πέραν του σοκ , να βρίσκεται σε εγρήγορα καθώς υπάρχουν πιθανότητες να είναι ο επόμενος. Μα και πέρα από αυτό όμως, πως εν μέσω μίας τέτοιας θηριωδίας θα βρεις την όρεξη και το κουράγιο να κοιτάξεις, να αντιληφθείς και να απολαύσεις την ομορφιά;  

Όπως μας έγραψε και ο Εγγονόπουλος , 

Ποίηση 1948

τούτη ἡ ἐποχή τοῦ ἐμφυλίου σπαραγμοῦ δέν εἶναι ἐποχή γιά ποίηση κι ἄλλα παρόμοια:1

Ο άνθρωπος, ο συνειδητοποιημένος άνθρωπος, δεν έχει ούτε το χρόνο μα ούτε και τη ματιά του στραμμένη στην ομορφιά εν μέσω πολέμου. Όποιου πολέμου και μιας δεν γίνεται καμία αναφορά σε χρονολογία από τον Χικμετ , αυτό το ποίημα κερδίζει με το «σπαθί» του μία θέση ανάμεσα στα ποιήματα με διαχρονικά μηνύματα. 

Δεν θα μπορούσαμε φυσικά να παραλείψουμε όμως και την παιδικότητα , την απλότητα του λόγου μπροστά σε ένα τόσο μεγαλειώδες σκηνικό , 

«Ε, το λοιπόν, ό,τι και να είναι τ΄ άστρα,
εγώ τη γλώσσα μου τους βγάζω.» 

σαν μικρό παιδί που αντιστέκεται με θάρρος (και θράσσος) σε ό,τι δεν του αρέσει, σε ό,τι το νευριάζει και δεν έχει άλλο τρόπο να εκφραστεί.  Ποιος «μεγάλος» θα έβγαζε τη γλώσσα του μπροστά σε ένα τέτοιο σκηνικό; Χωρίς όπλα , μαχαίρια και άλλα «εργαλεία πολέμου»  , σαν το Δαβιδ που με μία μικροσκοπική σφεντόνα κατατρόπωσε ολόκληρο Γολιάθ. 

Στους τελευταίους στίχους βρίσκεται και το βασικό θέμα του ποιήματος. Πόσο μικρό μπορεί να φαντάζει το Σύμπαν ολόκληρο μπροστά στο μεγαλειώδες ενός αλυσοδεμένου ανθρώπου; Αυτή η υπερβολή που αναδεικνύει η παραπάνω αντίθεση (μικρό συμπαν - μεγαλειώδης άνθρωπος) κλιμακώνεται στο στιχο «πιο επιβλητικό, πιο μυστηριακό και πιο μεγάλο » μέσα από ένα ισχυρό ασύνδετο σχήμα. 

Ένα ποίημα σύμβολο για τους αγώνες κάθε εποχής, για την ανάγκη των ανθρώπων για ελευθερία και την τεράστια δύναμη που ξυπνάει σε κάθε άνθρωπο η ανάγκη αυτή. 

Πράγματι, ο άνθρωπος που είναι έτοιμος να κάνει τα πάντα για την ελευθερία του δεν νοιάζεται καθόλου για το «τέρας» με το οποίο έχει να τα βάλει. Ποιος κόσμος και ποιο σύμπαν μπορεί να συγκριθεί με την ομορφιά ενός αγωνιζόμενου έστω και «αλυσοδεμένου» ανθρώπου; 

Μεταφρασμένο από τον Γιάννη Ρίτσο, μελοποιημένο από τον Θάνο Μικρούτσικο και ειπωμένο από τόσους καλλιτέχνες. Επέλεξα την εκτέλεση της Ρίτας Αντωνοπούλου μιας και την θεωρώ μία από τις εκφραστικότερες ερμηνεύτριες σήμερα.

Πρωτότυπο : 

Nazım Hikmet Mikrokozmoz Şiiri

Gözüme altın bîr damla gîbî akan yıldızın ışığı
îlk önce boşlukta deldîğî zaman karanlığı
Toprakta göğe bakan
Bîr tek göz bîle yoktu
Yıldızlar îhtîyardılar
Toprak çocuktu…

Yıldızlar bîzden uzaktır
ama ne kadar uzak, ne kadar uzak
Yîldızların arasında toprağımız ufaktır
ama ne kadar ufak, ne kadar ufak..

Ve Asya kî toprakta beşte bîrdîr
Ve Asya`da bîr memlekettîr Hîndîstan
Kalküta Hîndîstan`da bîr şehîrdîr
Benercî Kalküta`da bîr însan..

Ve ben,
haber verîyorum kî sîze
Hîndîstan`în Kalküta şehrînde
bîr însanın yolu üstünde durdular
Yürüyen bîr însanî zîncîre vurdular…

Ve ben,
tenezzül edîp
başımı ışıklı boşluklara kaldırmıyorum
Yıldızlar uzakmış
Toprak ufakmış
Umurumda değîl
Aldırmıyorum…

Bîlmîş olun kî benîm îçîn
daha hayret verîcî, daha kudretlî
daha esrarlı ve kocamandır
Yolu üstünde durulan
Zîncîre vurulan
însan.

Κείμενο 

© Γεωργία Σώρου

© Παρα..Φιλοσοφίες